Waarom haaien dringend meer juridische bescherming verdienen

Waarom haaien bescherming nodig hebben (en verdienen)

Haaien behoren tot een zeer diverse groep van kraakbenige vissen. Momenteel kennen we al 537 haaiensoorten en ieder jaar ontdekken we er meer. In alle oceanen ter wereld komen haaien voor. Ze dragen bij tot de biodiversiteit van hun ecosysteem en zijn een indicator voor de gezondheid van het mariene milieu.

Door deze cruciale rol bieden ze ook voordelen voor de mens via toerisme, voedselproductie en koolstofopslag. Zonder haaien geraken mariene ecosystemen helemaal uit balans, wat onvoorstelbare gevolgen zou hebben.

Globale populaties van haaien nemen wereldwijd snel af. Volgens een onderzoek uit 2021 zou maar liefst een derde van alle kraakbeenvissen, waar haaien toebehoren, met uitsterven zijn bedreigd. De populaties die in open water leven zijn in de laatste 50 jaar met 70 procent gedaald. De populaties aan de kust doen het niet veel beter.

Het leefgebied van haaien krijgt ook problemen te verduren. Menselijke activiteiten hebben ongeveer 66 procent van onze oceanen aangetast. Mariene habitats verdwijnen snel. Zo is de helft van het koraal dat in de 19^e eeuw de zeebodem bedekte, verloren gegaan.

Foto: Animal Welfare Institute

Haaien en hun omgeving worden met tal van bedreigingen geconfronteerd, waaronder overbevissing, klimaatverandering, plastiek, verontreiniging en vernietiging van hun habitat. Overbevissing is veruit de belangrijkste oorzaak van de achteruitgang van haaienpopulaties. Elk jaar sterven meer dan 100 miljoen haaien in visserijen.

Bovendien vormt de beruchte reputatie van haaien ook een bedreiging voor hen. Haaien zijn oncharismatische dieren. Hun imago, of de manier hoe wij haaien percipiëren, belemmert dat autoriteiten hen de noodzakelijke steun en bescherming bieden. Charismatische dieren, zoals walvissen of panda’s, hebben minder problemen met het vergaren van publieke steun.

Juridische bescherming van haaien op Europees en internationaal niveau

Florentina Bolle deed onderzoek naar het juridisch kader rond de bescherming van haaiensoorten en hun habitats, zowel op internationaal als op Europees niveau. Ook onderzocht Bolle of verbeteringen mogelijk zijn.

Bolle concludeert dat het juridisch kader geschikt is voor de bescherming van haaiensoorten en hun habitats. We hebben meer dan voldoende instrumenten ter beschikking, zoals internationale verdragen en EU-verordeningen, die bescherming kunnen faciliteren. Deze instrumenten maken gebruik van een breed scala aan ‘protection tools’, gaande van beschermingslijsten voor dieren- en plantensoorten tot het oprichten van beschermde mariene gebieden.

Bolle’s onderzoek legt echter ook fundamentele lacunes bloot. Ten eerste is het juridisch kader erg gefragmenteerd. De bescherming van haaien en hun habitat is verspreid over verschillende juridische instrumenten op verschillende bestuursniveaus. Fragmentatie zorgt ervoor dat het kader in zijn geheel minder efficiënt is. Ook is het op internationaal niveau niet mogelijk om verplichte maatregelen op te leggen rond problemen zoals plastiekvervuiling en toerisme.

Ten tweede is wetenschappelijke kennis over haaien helaas beperkt. Hoewel studies over haaien in de laatste 10 jaar verdubbeld zijn, moeten we nog steeds boeten voor de jarenlange wetenschappelijke desinteresse in deze dieren. Beschermingsmaatregelen vereisen vaak relevante wetenschappelijke kennis om effectief te zijn.

Veel instrumenten integreren wetenschappelijk bewijs in hun beleid en besluitvorming. Zo eist de ‘Convention on the Conservation of Migratory Species of Wild Animals’ (CMS) dat bescherming moet steunen op betrouwbaar bewijs, het beste beschikbare wetenschappelijke bewijs inbegrepen. Als dit wetenschappelijk bewijs niet voorhanden is, dan kan een soort ook niet beschermd worden.

Foto: publiek domein

Bolle kon ook enkele gaten in de regulering zelf vastleggen. Hoewel er meer dan 500 haaiensoorten zijn, genieten slechts weinig soorten daadwerkelijk bescherming onder juridische instrumenten. Regulering met een specifieke focus op haaien, zoals het ‘International Plan of Action for the Conservation and Management of Sharks’ (IPOA-Sharks) en de ‘Memorandum of Understanding on the Conservation of Migratory Sharks’ (MoU Sharks) zijn soft law instrumenten. Partijen die deze regelgeving ondertekenen, krijgen geen juridische verplichtingen opgelegd.

Zelfs wanneer regelgeving geschikt is voor de bescherming van haaien en er daadwerkelijk haaiensoorten en habitats in worden opgenomen, wordt deze zelden verder geïmplementeerd of nageleefd. Verschillende internationale instrumenten, zoals het verdrag inzake biologische diversiteit, functioneren immers als een kader dat verder moet worden geïmplementeerd op nationaal niveau. Staten leggen deze instrumenten vaak niet sterk genoeg op. Instrumenten die geen nationale omzetting vereisen, worden dan weer niet altijd nageleefd.

In het algemeen voorziet de Europese Unie goede mechanismen om de implementatie van EU-beleid te monitoren. De gebrekkige implementatie en naleving van de voorschriften door de Europese lidstaten blijft echter een groot probleem.

Internationale wateren niet langer onbeschermd

Extra complex is de bescherming van haaien in volle zee. Hoewel bepaalde organisaties een werkgebied in internationale wateren bezitten, waren de juridische instrumenten tot voor kort niet doeltreffend genoeg. De organisaties konden dan wel bepaalde maatregelen opleggen, maar de naleving ervan niet afdwingen. Overtredingen bleven dus meestal ongestraft.

In maart 2023 bereikten beleidsmakers echter een akkoord over de “Biodiversity Beyond National Jurisdiction' treaty”, een verdrag inzake het behoud en duurzaam gebruik van mariene biodiversiteit in gebieden die buiten de nationale jurisdictie vallen.

Voortaan zullen de milieueffecten van alle activiteiten in beschermde mariene gebieden of MPA’s (marine protected areas) in kaart worden gebracht. Daardoor wordt het mogelijk om de cumulatieve impact van scheepvaart, industriële visvangst, enzovoort te beperken. Zeker met het oog op nieuwe activiteiten zoals diepzeemijnbouw, waarvan de impact nog niet gekend is, is dit een belangrijke ontwikkeling.

Toch is het nog even wachten voor deze bescherming in werking treedt; minstens 60 staten moeten het verdrag eerst ratificeren.

Hoe moeten we nu verder?

Bij het afronden van haar thesis zag Bolle de toekomst van haaien slecht in. De huidige maatregelen falen in het beschermen van haaien. De regelgeving wordt niet uitgevoerd en dus niet nageleefd. Betere bescherming is geen aanbeveling; het is een noodzaak.

Foto: David Mark via Pixabay

De recente globale ontwikkelingen stemmen haar voorzichtig hoopvol. Nu is het cruciaal om wat op papier staat om te zetten in acties.

Ook is het belangrijk om te werken aan de reputatie van haaien bij het grote publiek. Het verbeteren van hun imago en het genereren van publieke steun kan namelijk een positieve impact hebben op hun bescherming. Hoe wij over haaien denken, doet ertoe.

Verder onderzoek naar het beschermen van haaien en hun habitat is nodig. Bolle’s masterproef kan hiervoor een basis vormen. Tevens hebben we dringend nood aan meer wetenschappelijke kennis over haaien in het algemeen, want zoals u inmiddels weet, betekent onbekend onbeschermd.