Zorgband Leie en Schelde als Zorgderij
Stad Gent volgde een gelijkaardig scenario om sociale doelstellingen te realiseren binnen eigen stad. Een logische keuze, was het niet dat de verkoop ervoor zorgt dat de mogelijkheid tot lokale voedselproductie uit het zicht verdwijnt. De hedendaagse marktwaarde van de gronden – en de zaak Huts kan hierbij als sprekend voorbeeld dienen – lijkt verschillende instanties blind te maken voor de toekomstige waarde en de noodzaak voor lokale en ecologische voedselteelt.
Veel conflict ontpopte zich als gevolg van deze trend. Is dit wel een juiste tendens als Stad Gent sociale doelstellingen voor ogen heeft? Fien Vansevenant besloot dat er nood was aan kritisch onderzoek. Om te achterhalen wat deze stukken landbouwgrond voor de toekomst kunnen betekenen onderzoekt ze verschillende perspectieven. Van hieruit vertrekt ze om zelf enkele duurzame toekomstscenario’s te bedenken op zowel sociaal als ecologisch vlak. Zo biedt ze redenen om de gronden alsnog te vrijwaren.
Een zorglandschap?
Eén van die toekomstscenario’s van het landbouwpatrimonium kan de uitbouw van een Zorgderij zijn. De term spreekt een beetje voor zich, het gaat om een boerderij die in functie staat van ouderenzorg. Klikt al niet slecht, maar er is wel degelijk een grondige reden waarom de verankering van ouderenzorg in een veerkrachtige lokale voedselstrategie the way to go is.
Figuur: Fien Vansevenant
Ondanks het feit dat ouderen vatbaarder zijn voor ondervoeding tonen cijfers aan dat deze doelgroep vaak tekortgeschoten wordt in de voorziening van gezonde voeding. Daarbovenop komt de gigantische voedselverspilling waarmee woonzorginstanties vandaag de dag, door de strenge voedselrestricties, te kampen heeft. Deze ongelukkige samenloop was voor Zorgland Leie-Schelde het motief om mee te werken aan de verkenning van een duurzame oplossing. Al vanaf de eerste gesprekken bleek dat deze zorgcluster zich inzet en openstaat voor verandering. Samenwerkingen met ILVO en met de Stadsacademie tonen hun motivatie.
De gesprekken met Zorgland Leie-Schelde leverden veel interessante data op die vervolgens in kaart gebracht werden. Het cartografisch onderzoek belichtte de belangrijkste plaatsen op vlak van geschiedenis, geologie en infrastructuur (qua diversiteit in keukenopstelling en maaltijdvoorziening). Vertrekkende hiervan kunnen verschillende families of soorten onderscheiden worden. De ruimtelijke spreiding toont een opdeling tussen institutionele zorg (zorgcentra) en ondersteunende hubs. De hubs zijn diensten die ervoor zorgen dat ouderen zo lang mogelijk thuis kunnen blijven wonen. De studie werpt licht op de ruimtelijke missing links, voert een zoektocht naar verweving op verschillende schaalniveaus en zorgt voor een herinterpretatie van het hedendaagse zorglandschap.
Een landbouwlandschap?
Het zorglandschap van zorgband Leie en Schelde is heel divers, zowel op vlak van infrastructuur als gemeenschapsvorming. Hierdoor zijn er tal van mogelijkheden voor de herinterpretatie van het zorglandschap. Outsourcing van zorg in een groene omgeving, als aanvulling van reguliere zorgtaken, kan bijvoorbeeld al nieuwe deuren openen. Stadskernen en gemeenschappen kunnen helpen om sociale connecties binnen de buurt te houden. Daarnaast biedt de veelheid aan keukeninfrastructuur mogelijkheden om creatief te zijn met de distributie en verwerking van lokaal geteeld voedsel. Maar we mogen ook het belang van de boeren niet vergeten! De gronden zijn in beheer van de boeren en deze groep willen we stimuleren om aan agro-ecologische landbouw te doen. Daarom koos Fien ervoor om dit onderzoek te kaderen binnen een bredere zoektocht naar een agro-ecologische stedenbouw.
Als eerste worden de huidige verstedelijkingspraktijken in vraag gesteld via de principes van de agro-ecologische beweging. Vervolgens worden concrete voorstellen uitgewerkt over hoe de stedelijke samenleving zou kunnen worden georganiseerd, zodat diezelfde samenleving terug controle verwerft over haar eigen voedselsysteem. Solidariteit met de boeren als onderdeel van een sociaal rechtvaardige, cultureel inclusieve en ecologisch duurzame stad staat daarbij voorop!
Figuur: Landbouwlandschap, Fien Vansevenant
Na het bepalen van de locaties van de verschillende zorginstellingen, de gronden en de nodige conclusies worden verschillende landschapstypes geformuleerd. Het is immers van groot belang om de omgeving mee te nemen in het verhaal van de Zorgderij. Andere landschapstypes bieden andere mogelijkheden voor agro-ecologische landbouwactiviteiten. We moeten ons eveneens bewust zijn dat de bouw van de zorgcampussen deels de vernietiging van het omliggend landschap betekent. Een herontwikkeling zou dus kunnen bijdragen tot enig herstel van deze landschappen en de relatie tussen mens en natuur. Het onderzoek levert uiteindelijk zes verschillende types op. Ze vormen de basis om gemeenschapsvorming en uitwisseling tussen zorg- en voedselvoorzieningen te realiseren.
Figuur: Samenvattend schema, Fien Vansevenant
Bouwen van een Zorgderij: drie belangrijke principes
De eerste strategie wordt de territoriale strategie genoemd. Het landschap en de bodem zijn beschermd door een erkende landschapsvisie die de publieke gronden benoemt als voedsellandschappen. Deze term duidt op de verankering van voedselproductie in het landschap. Op die manier worden de gronden eigenlijk ingezet als offensief voor een respectabele omgang met de omgeving. Dit biedt ruimtelijke spelers zoals de zorginstellingen een kader waarbinnen zij kunnen meehelpen aan het herstel van de landschappen. Deze strategie biedt ook de mogelijkheid om het eiland-effect – waarbij iedereen denkt binnen zijn eigen belang – te doorbreken en over de grenzen van de ruimtelijke actoren heen te ontwerpen. Het agro-ecologisch gebruik zal dus contextueel bepaald worden.
Per strategie is een trekker of leider, binnen deze strategie is dat de provincie gezien de geschiedenis van de zorginstellingen. Zij kunnen een voedselregisseur aanstellen om de werking en opstart van de landschapsvisie te begeleiden.
Figuur: Centrale keuken met nabijheidskeukens, Fien Vansevenant
De tweede strategie is de patrimonium strategie en concentreert zich binnen de discussie van het eigenaarschap. Zowel de zorgband als de gronden behoren tot dezelfde koepelorganisatie, waardoor ze indirecte toegang hebben tot de gronden. Overleg zal binnen deze strategie een cruciale factor zijn. Door middel van de responsabilisering van zowel het OCMW als de gemeentes kunnen vanuit de intergemeentelijke organisatie zorgband belangrijke actoren samengebracht worden. Het resultaat voor het OCMW is opnieuw controle over de voedselproductie binnen eigen instelling en het patrimonium krijgt eveneens een tweede rol.
De laatste strategie, de operationele strategie, is van toepassing op het activeren van de lokale voedselstrategie. Daarbij worden concrete afspraken tussen de landbouwers, zorginstellingen en stakeholders gerealiseerd om een langdurige bulkproductie te stabiliseren. De veelheid aan keukeninfrastructuur kan verschillende mogelijkheden bieden voor de buurt. In de Zorgderij kan bijvoorbeeld het principe van een voedselbibliotheek geïmplementeerd worden. Daarnaast kunnen de keukens die leeg komen te staan (als gevolg van de keuze voor één centrale keuken) gebruikt worden door de buurt als buurtkeukens.
Figuur: Fien Vansevenant
Bouwen aan een alternatieve toekomst
Onderstaande collages geven alvast een ideaalbeeld weer van hoe deze voedselstrategie lokaal verankerd kan worden. De veelheid aan opties zorgt ervoor dat er geen éénduidig eindbeeld is. Bovendien zullen heel wat barrières overwonnen moeten worden voordat de Zorgderij een succesverhaal kan worden. Jammer genoeg hebben deze barrières voornamelijk betrekking op situaties waar Zorgband Leie-Schelde zelf weinig impact op heeft. Samenwerkingen zijn daarom van cruciale waarde voor dit project, maar AZ Zeno maakte al duidelijk dat een gemotiveerde directeur, een enthousiaste kok en een gemotiveerd team al heel wat verandering teweeg kunnen brengen.
Figuur: De voedselbibliotheek en opportuniteiten voor buurtkeukens, Schilderij: Bruegel De Jonge, Bewerking: Fien Vansevenant
Figuur: Verweving in het landschap; Schilderij: Wildens (1586-1653); Bewerking: Fien Vansevenant
Dit onderzoek is voornamelijk als startschot bedoeld om te achterhalen of een andere kijk op de gronden een logisch vervolg kan hebben. Het is een aanzet tot debat om de gronden niet te verkopen, maar rekening te blijven houden met alternatieve toekomsten zoals de Zorgderij. Desondanks zijn er nog vele mogelijkheden niet onderzocht. De Zorgderij waarborgt bijvoorbeeld twee hoeves gelegen in Nazareth die eveneens betekenisvol kunnen zijn binnen dit of een ander verhaal.