Hoe betrekken we iedereen, roepers en niet-roepers, bij stadsvernieuwing?

Nieuw Gent, een boeiende en veelzijdige wijk

Over Nieuw Gent, een wijk ten zuiden van de binnenstad, is al veel gezegd en geschreven. De televisieserie Niveau 4 beeldt het af als een plek met veel criminaliteit en drugshandel. Dit is echter een zeer eenzijdig beeld van een interessante, complexe en mooie buurt.

Nieuw Gent is een "superdiverse" omgeving. In 2017 woonden er mensen van 55 verschillende nationaliteiten in de zes woontorens. Bewoners van uiteenlopende leeftijden en verschillende gezinssamenstellingen leven er samen op een relatief kleine oppervlakte. Vele onder hen bevinden zich in een kwetsbare situatie.

De komende decennia vindt hier een ingrijpende stadsvernieuwing plaats genaamd "Nieuw Gent vernieuwt". De vervallen sociale woningen worden gesloopt en vervangen door nieuwbouw. Ook het park en de omgeving worden in een nieuw jasje gestoken.

Voor deze stadsontwikkeling is er door De Nijl Architecten, De Smet Vermeulen Architecten, Tractebel Engineering en stad Gent een ontwikkelingsplan opgesteld dat de krijtlijnen voor het grootschalige project uitzet. Hiervoor hebben twee stadssociologen, Arnold Reijndorp en Els Desmet, de "sociale factor" van de buurt onderzocht.

Tekening: Klara Vanstraelen

Tegelijkertijd heeft de stad de laatste jaren verschillende (sociaal-culturele) organisaties en verenigingen aangetrokken naar de wijk. Deze spelen, samen met de reeds bestaande initiatieven, ondertussen een belangrijke rol in de stadsvernieuwing.

Binnen deze brede waaier van projecten, vernieuwingsplannen en emoties situeert de masterproef van Klara Vanstraelen zich. Ze zoomt in op het Rerum Novarumplein, dat de toegangspoort tot de wijk vormt en waar veel functies bijeenkomen. De komende legislatuur maakt Stad Gent een definitief ontwerpplan voor dit deel op. Er is dus nog ruimte voor extra input, wat het tot de geschikte plek maakt om een dergelijk aanvullend onderzoek te voeren.

Participatieve observaties; “Ey, wat bent gij aan het doen?”

Masterstudente Klara Vanstraelen ging op zoek naar een nieuwe wijze om een vooronderzoek bij stadsvernieuwing te benaderen. Niet vertrekkende vanuit interviews met bewoners of een participatietraject, maar door het dagelijkse leven op het plein te observeren met stiften en papier in de hand.

Gedurende enkele maanden verbleef de onderzoekster, meermaals per week, geruime tijd op het Rerum Novarumplein. Hier bracht ze het ruimtegebruik van de Nieuw Gentenaars in kaart. Wie gebruikt welke ruimte en waarom? Maar bijvoorbeeld ook: hoe toegankelijk zijn de faciliteiten rond het plein en welke gevoelens spelen er op deze plek? Al deze elementen werden vastgelegd in ongeveer 80 tekeningen, die telkens rond 1 thema draaien.

Deze "ongewone" praktijk van het tekenen op een plein vormde vaak de aanleiding tot gesprekken met bewoners. Door regelmatig aanwezig te zijn, kon de studente iedereen observeren. Dan gaat het niet enkel over de personen die het meest opvallen, de luidste roepers zijn of degenen die altijd op de voorste rij bij een participatietraject zouden staan. In haar thesis vestigt ze aandacht op de toevallige passanten die anders onzichtbaar waren gebleven.

Tekening: Klara Vanstraelen

Wat kan er beter? Een kritische kaart

Al vrij snel kwamen enkele opvallende zaken naar boven. Zo was bijvoorbeeld veel infrastructuur op het Rerum Novarumplein in slechte staat of volledig stuk. Het viel op dat er zelden tot nooit mensen op de bankjes op het midden van het plein gingen zitten.

Dit is waarschijnlijk te wijten aan het feit dat deze een balk misten, waardoor ze zeer oncomfortabel waren. Tegels die gebarsten waren, werden door de stadsdiensten opgevuld met asfalt. Grote plassen maken het bewoners behoorlijk lastig om met droge voeten naar hun woningen te wandelen.

Het geheel van deze observaties bundelde Vanstraelen in een "kritische kaart", die ze de naam “Alles is hier stuk” gaf, naar een uitspraak van een van de bewoners. De kaart verbeeldt alle infrastructuur die schade of slijtage vertoonde. Daarbij hoort ook het advies aan de stad om niet te wachten op het volledige vernieuwingstraject om hier iets aan te doen, maar in de plaats meer aandacht te schenken aan de kwaliteit van de leefomgeving van de buurtbewoners.

In totaal zijn er binnen dit onderzoek vier van dergelijke dossiers gemaakt, met telkens een kritische kaart als resultaat. Een andere heeft als thema ‘overdekte ontmoeting’, waarin dieper wordt ingegaan op hoe meer overdekte ruimtes extra sociale contacten kunnen faciliteren.

Daarnaast zijn er nog analyses over het parkeerbeleid in deze omgeving en beschrijft Vanstraelen in het dossier ‘Vitaal Centrum’ de nood aan toegankelijke ruimtes voor bestaande en toekomstige initiatieven.

Mapping as proposition, een toekomstverbeelding voor het Rerum Novarumplein

Problemen blootleggen was de eerste opzet van haar masterproef. Haar onderzoek wil echter meer dan louter kritiek leveren, maar ook enkele voorstellen doen die de ontwerpers kunnen meenemen in het definitieve ontwerp voor het plein. Een "mapping as proposition" ("kaart als voorstel", naar de Britse doctor Nishat Awan) geeft een toekomstbeeld voor de omgeving van het plein weer.

Tekening: Klara Vanstraelen

Op deze kaart is meer ruimte gemaakt voor verschillende overdekte ontmoetingsplaatsen. Zo is er een grote luifel waar evenementen kunnen plaatsvinden en bewoners kunnen afspreken. Er is komaf gemaakt met de vele parkeerplaatsen die nu - maar ook nog in het nieuwe ontwikkelingsplan - ruimschoots aanwezig waren.

Te midden in de publieke ruimte staat de grootste overdekte ruimte van de wijk; de Christus Koningkerk. Deze wordt, naast de eucharistieviering, af en toe verhuurd voor evenementen, maar heeft een groter potentieel om een schakel te worden in de wijk. De doorgangen zijn verwijd op dit plan, waardoor de verbinding met de omliggende straten visueel en fysiek groter is. Via deze voorstellen kan het Rerum Novarumplein een verbindende rol opnemen en een echt knooppunt in de wijk vormen.

Kaarten als aanzet tot dialoog

De kracht van tekeningen en kaarten vormen de rode draad doorheen dit onderzoek. Deze alternatieve werkwijze stelde de onderzoekster in staat om verborgen kennis bloot te leggen, problematieken aan te kaarten en voorstellen uit te werken.

Ze zijn een uitnodiging en aanmoediging voor verdere dialoog tussen de verschillende actoren in de wijk. Reeds gevoerde gesprekken zijn opnieuw aangewakkerd en nieuwe thema’s zijn aangesneden. Deze samenwerkingen tussen alle betrokkenen en bewoners is noodzakelijk om Nieuw Gent en zijn bewoners toekomstbestendig te maken.