Gaat al dat zweverige gedoe over Moeder Aarde echt iets veranderen?

De nood aan systeemverandering in de landbouw 

Ons voedselsysteem is bij uitstek een domein waar systeemverandering broodnodig is. De industriële landbouw, op vele plekken het dominante model, draagt een grote verantwoordelijkheid in klimaatverandering en het verlies aan biodiversiteit. Daarnaast is het huidige systeem niet in staat om de boer.inn.en van een eerlijk loon en een stabiele toegang tot grond te voorzien, zoals nog eens pijnlijk in de verf werd gezet in de boerenprotesten dit voorjaar. Onder noemers als voedselsoevereiniteit, regeneratieve landbouw en agro-ecologie tonen gemeenschappen wereldwijd dat het ook anders kan: een rechtvaardig en ecologisch voedselsysteem is mogelijk.  

Image by Matthias Böckel through Pixabay

Het belang van discoursen 

Als we deze alternatieven willen opschalen, moeten we eerst begrijpen hoe het komt dat de industriële landbouw dominant blijft. Enkele spelers in de voedselsector worden door de industriële landbouw ontzettend rijk, en dit maakt hen machtig. Ze uiten hun macht op verschillende manieren. Sommige uitingen van macht zijn makkelijk te herkennen: een wet die schaalvergroting stimuleert, een subsidie voor de aanschaf van zware tractoren, of een organisatie van de markt die de prijzen laag houdt. Naast deze tastbare manieren wordt macht ook geuit door controle over het discours. Hoe we praten over boer.inn.en, hun producten en de levensondersteunende systemen waarvan ze afhankelijk zijn, is van belang! Het discours van de industriële landbouw legitimeert andere machtsuitingen. Daarnaast kunnen boer.inn.en ook op een directe manier door discoursen in het industriële landbouwsysteem meegesleept worden. Discoursen beïnvloeden namelijk waarnaar boeren verlangen, wat ze voelen, denken en doen. In de boer.in wordt door het agro-industriële discours het verlangen geplant naar schaalvergroting en intensiever telen. Wat kan er gemakkelijker zijn voor de industriële landbouw? De boer.in maakt zichzelf tot “moderne slaaf van de maatschappij”, zoals een conventionele boerin het in een interview scherp verwoordde. 

Alternatieve mens-natuurrelaties 

Discoursen zijn dus van groot belang. Deze zijn gebaseerd op aannames over de aard van de dingen, ontologische aannames. Het agro-industriële discours steunt op een visie die mensen en niet-mensen (de “natuur”) van elkaar scheidt. Alternatieve landbouwsystemen daarentegen zijn gebaseerd op een andere aanname: ze zien de boer.in en de bodem, het zonlicht, de regenwormen, … als deel van een netwerk, allemaal verbonden. Niet de boer.in produceert gewassen en ecosysteemdiensten, maar het netwerk van menselijke en niet-menselijke elementen. Dit is wat we alternatieve mens-natuurrelaties noemen. Ze vormen een alternatief voor de scheiding van mens en natuur die onderliggend is aan het agro-industriële discours. Aangezien een scheiding van mens en natuur het fundament vormt van de industriële landbouw, heeft anders spreken over natuurlijke elementen potentieel om een verandering teweeg te brengen. Misschien is het idee van die hippies - spreken over Moeder Aarde en over regenwormen - nog niet zo zot! 

De rol van alternatieve mens-natuurrelaties in systeemverandering 

Tot zover de theorie. Welke effecten heeft spreken over zorg voor natuurlijke elementen, op basis van alternatieve mens-natuurrelaties, in de praktijk? Momenteel werkt het benadrukken van zorg voor natuurlijke elementen eerder verdelend dan verbindend tussen Vlaamse boer.inn.en. Vooral conventionele boer.inn.en hebben te kampen met problemen zoals hoge administratiedruk, te lage prijzen voor voedselproducten, onzekere vergunningen… die binnen het industriële landbouwmodel in tegenspraak zijn met zorg voor natuurlijke elementen. Zo kan het beschermen van een zeldzame diersoort ervoor zorgen dat boeren een vergunning verliezen, en zo in de problemen komen om hun leningen af te betalen. De voorstanders van alternatieve landbouwsystemen moeten deze bezorgdheden serieus nemen. Het benadrukken van zorg voor natuurlijke elementen dient deel te zijn van een holistisch antwoord op het huidige systeem. Een alternatief systeem dient ook aandacht te hebben voor de financiële duurzaamheid van de boer.in. 

Image byAlexander Fox | PlaNet Fox through Pixabay

Het gevaar van co-optatie 

Kritisch nieuwe concepten zoals agro-ecologie zijn bedreigend voor het dominante systeem. De belanghebbers bij het industriële landbouwsysteem proberen de kritische stemmen in hun kamp te trekken door net genoeg van hun retoriek over te nemen, en door bijvoorbeeld ook over bodemzorg te spreken. Dit noemen we co-optatie. Bepleiters van een alternatief systeem mogen zich hierdoor niet van de wijs laten brengen. We kunnen zorg voor natuurlijke elementen en agro-ecologie reclaimen door te benadrukken dat deze concepten deel uitmaken van een systeem dat zich expliciet van de industriële landbouw afzet. Zo bouwen we aan een brede beweging die ook conventionele boer.inn.en kan mobiliseren om een systeemverandering teweeg te brengen. Om deze nieuwe strijdpunten hard te maken zullen er nieuwe bondgenootschappen gesmeed moeten worden, bijvoorbeeld met vakbonden binnen en buiten de landbouw. Dat ‘zweverige gedoe’ over Moeder Aarde heeft veel potentieel, maar kan het niet alleen. Om een systeemverandering in de landbouw teweeg te brengen zal er een brede coalitie aan actoren moeten opstaan die een holistisch en mobiliserend antwoord op de industriële landbouw biedt, met aandacht voor de financiële duurzaamheid van de boer.in.