Duurzame stedelijke verandering in Sint-Bernadettewijk: wie bepaalt de toekomst? En is die ‘duurzaam’?

De Sint-Bernadettewijk: van sociale tuinwijk naar Schimmelwijk naar strijdbare wijk... en terug?

De Sint-Bernadettewijk is een tuinwijk in Gent, gebouwd in 1920. De wijk is steeds een sociale woningwijk geweest, maar is doorheen de jaren sterk veranderd: er kwamen extra huizen en appartementsblokken bij en de wijk werd in 1994 gerenoveerd. Sinds 2008 is de tuinwijk eigendom van de sociale huisvestingsmaatschappij WoninGent. In wat volgt een korte, tijdelijke, schets van de Bernadettewijk aan de hand van enkele momenten die door de bewoners van de Bernadettewijk vaak werden verteld wanneer ze over hun situatie spraken.

In 2018, in het kader van het verkiezingsprogramma ‘Iedereen Kiest’, wordt de wijk gereduceerd tot ‘de Schimmelwijk’. Verschillende bewoners van de Sint-Bernadettewijk tonen hun huis aan de cameraploeg, en vertellen dat ze huur betalen voor een ongeschikt verklaarde woning. Op de reportage volgde heel wat media, politieke en juridische aandacht: “Overal werd er gesproken over de sociale woningen die in een erbarmelijke staat verkeren: in televisiestudio's, op partijhoofdkwartieren, in het parlement, op het parket,...”. Voor huidige bewoners is dit een pijnlijk stigma. Velen willen dan ook duidelijk maken dat de wijk geen ‘schimmelwijk’ is. Ze tonen hun huis zonder schimmel, en vertellen hoe graag ze in de wijk wonen.

Op 4 juli 2020 maakte WoninGent bekend dat de Sint-Bernadettewijk gesloopt zal worden. In de plaats zou een 21ste eeuwse ‘moderne’ en ‘duurzame’ tuinwijk gebouwd worden. De bewoners zullen geherhuisvest worden naar andere sociale woningen. De sloopaankondiging zette verschillende buurtbewoners aan tot actie. Ze organiseerden protesten waarbij ze vroegen de wijk ‘blok per blok’, en dus gefaseerd, te renoveren, zodat bewoners die dit willen in de wijk kunnen blijven wonen. Zie bijvoorbeeld https://youtu.be/rZ5YneUEI2g of https://youtu.be/d_7aDwXUnqc

De acties van de bewoners werden ondersteund door enkele ‘solidaire jongeren’, die aan het einde van 2020 twee huizen in de wijk kraakten en van daaruit in gesprek gingen met bewoners. Bernadette Blijft! als actiegroep werd opgestart; wekelijks waren er Democratische Zondagen waarop de buurt samenkwam om noden en ideeën te bespreken, en waar acties voorbereid werden. De wijk omarmde de actievoerders en zag hen als mede-bewoners van de Bernadettewijk. Al gaven niet alle bewoners van de Bernadettewijk de collectieve acties mee vorm, iedereen die de onderzoeker sprak was akkoord met de acties die Bernadette blijft! ondernam, ze waren blij dat er ‘iets’ gebeurde. WoninGent was echter veel minder ontvankelijk naar de actiegroep toe: “De actiegroep die in december naar de wijk is gekomen, geeft de mensen valse hoop. De beslissing is genomen, de wijk wordt gesloopt. Een 20-eeuwse wijk ‘ombouwen’ naar een 21-eeuwse wijk, dat gaat gewoon niet.” Tegelijkertijd ondernamen alle bewoners ook individueel op hun eigen manier ‘actie’; mensen trachtten bijvoorbeeld op verschillende manieren een gepaste andere woning te verkrijgen, weigerden documenten aan te leveren om hun verhuis mogelijk te maken, of kozen ervoor ‘niets’ te doen, aangezien ze “er geen energie in willen steken”. Ook kiezen waar je je energie in steekt, is een waardevolle actie en reactie op de situatie in de wijk, en toont de machteloosheid die sommige mensen in de eigen situatie voelen. Bijna alle buurtbewoners die ‘niks doen’ gaven immers aan dat ze het niet eens waren met de volledige sloop en de verplichte verhuis.

En dus… ‘Duurzame’ stedelijke verandering?

Vanuit de situatie in de Bernadettewijk zijn er heel wat sporen die onderwerp van onderzoek kunnen zijn. Binnen deze masterproef werd gekozen om de verwevenheid van duurzame ontwikkeling en het sociaal werk vanuit de Bernadettewijk te onderzoeken. Want als men een duurzame tuinwijk wil maken van de Bernadettewijk, zonder te luisteren naar de huidige bewoners, is dat dan wel een ‘duurzame’ tuinwijk?

‘Duurzaamheid’ gaat niet enkel over ecologische duurzaamheid, maar ook over sociale rechtvaardigheid. We gebruiken nog steeds te veel eindige natuurlijke bronnen en verbruiken en vervuilen ongelijk; degenen die het minste verbruiken, voelen de gevolgen van klimaatopwarming het meest. Sommige auteurs spreken in dat opzicht van een ‘sociaal-ecologische crisis’. De basis van het debat over duurzame ontwikkeling in het sociaal-werkonderzoek ligt dan ook in de zoektocht naar het voldoen aan menselijke noden binnen de grenzen van de aarde.

In praktijk, maar ook in theorie over duurzame ontwikkeling, wordt het streven naar sociale rechtvaardigheid echter vaak vergeten. Tegelijkertijd is wat ‘duurzaam’ is geen gegeven, maar een invulling waarvoor een breed debat met verschillende stemmen nodig is. ​​Zeker degenen die de gevolgen van beslissingen voornamelijk voelen, moeten kunnen meebeslissen om van duurzame verandering te kunnen spreken, wat tot op heden vaak niet het geval is. De signalen van burgers die tonen dat ze gehoord willen worden, en het duidelijke standpunt om de Sint-Bernadettewijk niet volledig te slopen, maar deze gefaseerd te renoveren/slopen, is dus een invulling van wat door buurtbewoners en andere burgers in de Sint-Bernadettewijk als ‘rechtvaardig’/’duurzaam’ gezien wordt. Hun visie werd voor de beslissing tot sloop echter niet bevraagd en ook na de aankondiging tot sloop, wordt aan hun (re)actie geen gehoor gegeven. Tegelijkertijd zijn zij wel degenen die leven met de gevolgen van wat als een ‘duurzame 21ste eeuwse Sint-Bernadettewijk’ wordt gezien.

Een buurtbewoonster vertelt dat ze vooral bang is geworden, aangezien WoninGent zelfs na de acties in de wijk niet luistert naar de bewoners; “het gaat om mijn gezondheid, mijn zelfredzaamheid en mijn vrienden kunnen bewaren . . . Woningent laat zich niet zomaar bougeren, dus ik ben bang, omdat er te weinig bougement is voor de situatie in de wijk, en dat heeft wel invloed op mijn toekomst.” Ze zegt dat het woonbeleid eigenlijk aangepakt moet worden “maar dat is niks dat je van vandaag op morgen doet”.

Foto: cc Simon

Buurtbewoners, maar ook andere burgers die zich engageren in de situatie van de Sint-Bernadettewijk, ondernemen vooral actie vanuit dit gevoel ‘niet gehoord te worden’, en vanuit een ongenoegen met de (onrechtvaardigheid van de) volledige sloop en verplichte herhuisvesting. Door een samenspel van individuele en collectieve acties trachten buurtbewoners en andere burgers opnieuw invloed te verkrijgen op hun individuele en/of de collectieve situatie in de wijk. Enkele individuele acties (juridische stappen ondernemen bijvoorbeeld, of met andere buurtbewoners informatie delen over ‘goede’ toewijzingen...) wierpen reeds hun vruchten af. Sommige buurtbewoners verkregen de toewijzing die ze gevraagd hadden, ongegronde weigeringen van een toewijzing werden als gegrond geklasseerd (waardoor ze een extra keer een toewijzing kunnen weigeren) etc. Die successen blijven voor vele buurtbewoners een antwoord op hun zoektocht naar de ‘minst erge’ oplossing (een geschikte andere woning), maar staan ver van hun ‘ideale situatie’ (in de wijk kunnen blijven wonen). De druk die de actiegroep collectief zet op beleidsmakers wierp weinig concrete vruchten af voor de doelstelling ‘blok per blok’; bewoners werden geherhuisvest en er werden geen veranderingen gemaakt in de sloopplannen. Tegelijkertijd heeft hun engagement wel effect; verschillende mensen met contacten binnen Stad Gent en WoninGent geven aan dat er “wel wat aan het verschuiven is”. De gevolgen van de acties van Bernadette Blijft! zijn daarom voor een deel zichtbaar; buurtbewoners vinden steun en manieren om hun eigen situatie te beïnvloeden. Tegelijkertijd zijn dergelijke acties ook deel van een groter debat omtrent sociale huisvesting en de plaats daarvan in stedelijke verandering, waardoor de acties enkele pijnpunten van het (sociaal) woonbeleid laten zien zonder deze meteen ‘op te lossen’. Alle acties die buurtbewoners, maar ook andere burgers, ondernemen om meer grip te krijgen op de situatie in de Sint-Bernadettewijk tonen dat mensen verweven zijn met de ruimtelijke omgeving waarin ze leven. Burgers geven met andere woorden actief betekenis aan die ruimte, en zijn dus geen passieve ontvangers van het beleid.

Hoewel de acties in de Bernadettewijk niet hebben geleid tot een gefaseerde sloop, zijn ze van grote waarde voor duurzaamheidskwesties, aangezien ze de stem van burgers die anders weinig te zeggen krijgen over wat duurzaamheid kan inhouden, centraal zetten. De sociale huurders in de Bernadettewijk breken bijvoorbeeld radicaal met het dominante discours dat de sociale huisvesting houdt waar die staat: ‘de slechte huurder’, die niet bezig is met duurzaamheid, in ‘slechte huisvesting’ Alle acties tonen immers dat de bewoners enorm betrokken zijn in hun wijk, belangrijke kennis hebben over die wijk, en niet zomaar passieve burgers zijn die ‘niet bezig zijn met duurzaamheid’. En aangezien het wegwerken van de aanwezige ongelijkheden nu net een programmapunt is waar menig beleidsmaker op in wil zetten, is de tijd dan niet aangebroken om werkelijk naar degenen die nu weinig tot niets te zeggen hebben te luisteren? Want enkel wanneer we er écht van uit gaan dat iedereen een even legitieme stem heeft in het debat over stedelijke verandering, openen we deuren voor een (her)verdeling van aanwezige ongelijkheden in (beslissings)mogelijkheden. En enkel wanneer die deuren geopend zijn en iedereen op een gelijke manier kan meespreken, openen we ook deuren voor duurzame stedelijke verandering. En is het niet dat waar we uiteindelijk naar op zoek zijn?

Meer weten?

Neem een kijkje op de website van Bernadette Blijft!

Kijk naar de kortfilm ‘Het Verzet Van Bernadette’.

Meer weten over dit onderzoek? Contacteer Lies Hens via lieshens@outlook.com.